W marcu 2022 r. Górznieńsko-Lidzbarski Park Krajobrazowy przeprowadził rutynowy przegląd oraz czyszczenie budek rozrodczych dla nietoperzy. Wieszanie skrzynek i budek jako bazy schronień rozrodczych, jest skutecznym i prostym działaniem z zakresu czynnej ochrony nietoperzy, które z powodzeniem od kilkunastu lat prowadzi GLPK. Głównym zagrożeniem dla bytowania tych zwierząt jest bowiem malejąca liczba schronień służących jako miejsca rozrodu oraz kryjówki. Czyszczenie budek jest o tyle istotne, iż usuwanie zalegających odchodów ogranicza liczbę pasożytów i sprzyja ponownemu wykorzystaniu przez te wyjątkowe ssaki. Na podstawie śladów obecności nietoperzy (odchodów) określa się również stopnień wykorzystania budek.
Na obszarze Parku rozwieszonych jest łącznie ponad 100 budek rozrodczych dla nietoperzy. W większości są to budki z trocinobetonu, które są chętniej zasiedlane w porównaniu z drewnianymi skrzynkami. Posiadają dużą odporność na czynniki biologiczne (m. in. szkody wywołane przez dzięcioły, kuny, grzyby) i zapewniają dobrą izolację termiczną kolonii. Ich trwałość szacuje się na około 25 lat, co niewątpliwie jest atutem w wieloletnich programach monitoringu nietoperzy.
W ramach monitoringu chiropterologicznego, w okresie letnim wybiórczo kontroluje się także strychy i budynki gospodarcze, a w okresie zimowym wybrane studnie i piwnice. W celu wychwycenia różnic w składzie gatunkowym nietoperzy w różnych typach siedliskowo-krajobrazowych, prowadzi się również kontrole detektorowe (nasłuchy). Na podstawie wyników badań oraz inwentaryzacji nietoperzy przeprowadzonych na terenie GLPK, stwierdza się występowanie 10 gatunków, co stanowi 90% chiropterofauny tej części niżu Polski. Wśród nich są takie gatunki jak: nocek Natterera Myotis Nattereri, karlik większy Pipistrellus nathusii, karlik malutki Pipistrellus pipistrellus, borowiec wielki Nyctalus noctula, gacek brunatny Plecotus auritus, mroczek późny Eptesicus serotinus, nocek rudy Myotis daubentonii. Niektóre jak mopek Barbastella barbastellus i nocek duży Myotis myotis, wpisane są do załącznika Dyrektywy Siedliskowej Natura 2000, natomiast borowiaczek Nyctalus leisleri widnieje w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt.
Oprócz opisanych działań ochronnych, Górznieńsko-Lidzbarski Park Krajobrazowy przez cały rok prowadzi przyrodnicze zajęcia edukacyjne dla dzieci i młodzieży. Tematem zajęć są m.in. nietoperze, ich biologia, rola oraz znaczenie w przyrodzie.
Kontakt: Ośrodek edukacji ekologicznej w Rudzie, Ruda 1, 87-320 Górzno, tel. (56)4918151.
Dlaczego działania na rzecz ochrony nietoperzy są tak istotne?
Uważa się, że istnieje pięć grup zwierząt, które mają kluczowe znaczenie dla przetrwania człowieka – kolejno są to: pszczoły, nietoperze, plankton, ssaki naczelne i motyle. Na co dzień nie zdajemy sobie sprawy jak ważną role pełnią nietoperze w środowisku naturalnym. Przede wszystkim stabilizują ekosystem. Nietoperze owadożerne (wszystkie polskie) przyczyniają się do naturalnej kontroli szkodników, redukując populacje różnych gatunków owadów, w tym komarów (jeden osobnik zjada średnio 8 tysięcy owadów w ciągu jednej nocy). Z kolei nietoperze (strefy klimatu zwrotnikowego i podzwrotnikowego) owocożerne żywią się nektarem i odgrywają kluczową rolę w zapylaniu i rozsiewaniu wielu gatunków roślin (chiropterochoria). Niestety według ocen ekspertów Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody, nietoperze są gatunkiem najbardziej zagrożonym wymarciem spośród wszystkich gatunków europejskich ssaków.
Gdzie są obecnie nietoperze?
Nietoperze to bardzo zróżnicowana grupa zwierząt pod względem struktury socjalnej. Niektóre z nich są stadne i mogą tworzyć kolonie liczące dziesiątki, setki, a nawet tysiące osobników. Inne zaś prowadzą samotniczy tryb życia. Niektóre są zwierzętami sezonowo migrującymi i mogą pokonywać nawet setki kilometrów. Przykładem jest nocek rudy Myotis daubentonii, również stwierdzony na obszarze GLPK, który co roku powraca do swoich miejsc hibernacji, odbywając przy tym długie wędrówki, często nawet 200-300 km. Gatunek ten zasiedla przede wszystkim tereny nadrzeczne (brzegi rzek, doliny rzeczne, kompleksy stawów), a jego pożywienie stanowią głównie owady związane ze środowiskiem wodnym (ochotki). Kryjówkami tych nietoperzy w okresie letnim są strychy budynków, dziuple i mosty, natomiast zimą jaskinie, stare kopalnie, forty i piwnice. Pierwotnie nietoperze zimowały w kryjówkach naturalnych, głównie jaskiniach, szczelinach skalnych i dziuplach. Obecnie w dużej mierze wykorzystują różnego rodzaju schronienia antropogeniczne – piwnice, średniowieczne zamki, dziewiętnastowieczne fortyfikacje, sztolnie, studnie. Duże obiekty, jak jaskinie czy forty, często gromadzą setki, a nawet tysiące nietoperzy. Zimą w strefie umiarkowanej nietoperze nie są w stanie zdobyć wystarczającej ilości pożywienia, dlatego niektóre gatunki rozwiązują ten problem, migrując w cieplejsze strony, a przeważająca większość zapada w sen zimowy. Jedne z większych zimowisk w regionie kujawsko-pomorskim to Cytadela Grudziądz (ponad 2 tys. os.) czy forty w Toruniu (kilkaset osobników).
Gody i rozród
Gody nietoperzy zaczynają się późnym latem i trwają do jesieni. Jednak dopiero wiosną, po wybudzeniu samicy ze snu zimowego, dochodzi do rozwoju ciąży. Ciekawostką jest, że u niektórych gatunków, jak gacki brunatne, nocki Natterera czy nocki rude obserwuje się kopulację nawet w czasie hibernacji! Wiosną samice tworzą tzw. kolonie rozrodcze, tzn. gromadzą się w jednej kryjówce (strych, dziupla, rozwieszone budki rozrodcze) by odbyć ciążę, urodzić i wychować młode. Zwykle na świat przychodzi jeden lub dwa młodociane osobniki (w maju lub czerwcu). Po narodzinach młode natychmiast przyczepiają się do ciała matki i, jak na ssaki przystało, przez następnych kilka tygodni odżywiają się wyłącznie mlekiem. Podczas nocnych łowów matki zwykle pozostawiają potomstwo w kryjówkach. Natomiast w czasie zmiany schronienia na inne (co zdarza się dość często), młode przyczepiają się do swych matek, a te przenoszą je w locie. Co ciekawe, nietoperzowe matki potrafią doskonale odróżniać głosy swoich dzieci od innych przebywających w kolonii, podobnie młode nietoperze bezbłędnie rozpoznają po głosie swoje matki, co umożliwia im łatwe odnalezienie się w społeczności. Jedna kolonia nietoperzy może w ciągu sezonu użytkować nawet kilkanaście różnych kryjówek, zmieniając je co jakiś czas, stąd potrzeba, aby takich miejsc było jak najwięcej, szczególnie w lasach gdzie brakuje naturalnych schronień.
Jak włączyć się w ochronę nietoperzy?
Każdy może włączył się w ochronę tych ssaków poprzez:
- zachowanie starych przydomowych piwnic, ziemianek, nieużywanych studni, gdyż są one częstym miejscem zimowania nietoperzy;
- zachowanie ostrożności w podejmowaniu prac remontowych strychów, które są często schronieniem dla nietoperzy oraz przeprowadzanie ich poza okresem ich bytowania;
- zachowanie ciszy i spokoju w miejscu zimowej hibernacji nietoperzy (np. piwnicy), a najlepiej zabezpieczanie takich miejsc przed penetracją ludzi, (wybudzanie nietoperzy ze snu, powoduje utratę dużej część tkanki tłuszczowej, co zmniejsza ich szansę na przetrwanie do wiosny);
Wszystkie gatunki nietoperzy w Polsce objęte są ścisłą ochroną na mocy Rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz. U. poz. 2183 z późn. zm.).