Definicja
Pomnik przyrody jest jedną z najstarszych form ochrony wartości przyrodniczych. Jest to forma ochrony indywidualnej przewidziana przez ustawę o ochronie przyrody z dnia 19 października 1991 r. (Dz. U. Nr 114, poz. 493 z późniejszymi zmianami). Według definicji zawartej w ustawie pomnikiem przyrody są pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupienia o szczególnej wartości naukowej, kulturowej, historyczno-pamiątkowej i krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, a w szczególności sędziwych i okazałych tworów drzewa i krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe, jaskinie. Chodzi tutaj głównie o takie obiekty, które nie zostały zmienione w wyniku działalności człowieka oraz posiadają cechy swoiste, wyróżniające je wśród innych obiektów.
Za pomnik przyrody najczęściej uznawane są okazałe egzemplarze drzew. Dla wskazania, od jakich minimalnych wymiarów danego gatunku drzewa uznać je można za wyróżniające się i godne objęcia ochroną opracowano odpowiednie, obowiązujące w całym kraju zalecenia. Formalnie obowiązują one tylko w stosunku do drzew rosnących w Lasach Państwowych, ale mogą być one używane i w odniesieniu do innych. Zamieszczone w tej instrukcji wytyczne i wymiary są tylko wskazówką. W indywidualnych przypadkach można uznać drzewo za pomnik przyrody mimo mniejszych niż zaproponowane wymiary. W takim przypadku proponowane na pomnik przyrody drzewo musi spełniać określone kryteria tzn. musi być wyjątkowo dorodne, rozłożyste, zlokalizowane w interesującym, często odwiedzanym punkcie, oraz w pewien sposób zaistnieć w świadomości lokalnej społeczności.
W praktyce spotyka się również inne przypadki wynikające z lokalnych uwarunkowań przyrodniczych i tak, jeżeli drzewo osiągnie minimalne wymiary kwalifikujące je na pomnik przyrody, a okolica obfituje w okazałe drzewa tego gatunku (nie jest ono czymś wyjątkowym) to nie ma konieczności uznania je za pomnik przyrody. W przypadkach alei czy większych skupień mogą wchodzić drzewa a znacznie mniejszych wymiarach niż przewiduje stosowane zalecenia.
Pomnik przyrody ma być elementem wyróżniającym się z otoczenia, pewnego rodzaju dominanta, obiektem ponadprzeciętnym, wartościowym (w skali lokalnej). Takie kryteria winny być najistotniejsze przy wyborze obiektów do objęcia ich tą formą ochrony przyrody. Są to stanowiska rzadkich gatunków roślin i zwierząt, nie objęte ochroną rezerwatową.
Zasługującą na uwagę formą ochrony okazałych drzew, bardzo podobna do tworzenia pomników przyrody jest tzw. moratorium na wycinanie drzew przekraczających określone rozmiary.
Uznanie za pomnik przyrody następuje w drodze rozporządzenia wojewody bądź uchwały rady gminy (jeżeli takiej formy nie wprowadził wojewoda). Wydanie przez wojewodę rozporządzenia zamyka drogę prawną dla gmin. Podjecie działań prawnych przez radę gminy nie pozbawia natomiast wojewody możliwości wydania rozporządzenia, o ile przewiduje on surowszy rezim prawny ochrony konkretnego pomnika przyrody niż uchwała rady gminy.
Rozporządzenie lub uchwała określa nazwę obiektu, jego położenie oraz ograniczenia, zakazy, nakazy przewidziane w ustawie o ochronie przyrody. W stosunku do pomników przyrody ustawa ta zabrania:
- uszkadzania lub niszczenia chronionego obiektu,
- wykonywania prac ziemnych mogących trwale zniekształcić rzeźbę terenu,
- zanieczyszczanie gleby i zaśmiecania terenu wokół pomnika,
- wylewania gnojowicy lub innych nieczystości,
- dokonywania zmian stosunków wodnych mogących mieć wpływ na żywotność drzewa lub obiektu chronionego,
- umieszczania na nich i w bezpośrednim sąsiedztwie tablic, napisów i innych znaków za wyjątkiem tablic z napisem „pomnik przyrody”,
W konsekwencji uznania za pomnik przyrody następuje ograniczenie praw własności. Właściciel drzewa uznanego za pomnik przyrody musi podporządkować się rygorom określonym w kacie prawnym wprowadzającym ochronę pomnikową. W obecnym stanie prawnym, za ograniczenia takich praw własności nie przewiduje się odszkodowania.
Uznanie drzew za pomnik przyrody jest tylko jedną z form ratowania wybranych obiektów przyrodniczych. Utrzymanie drzew- pomników przyrody w krajobrazie Polski wymaga sprawowania nad nimi dalszej opieki, polegającej na ich pielęgnacji stosowaniu potrzebnych prac konserwatorskich. Fachowa opieka nad tworami przyrody i zapobieganie wszystkiemu co może spowodować ich uszkodzenie lub zniszczenie, co zagwarantuje przetrwanie tych okazów dla przyszłych pokoleń.
Pomniki przyrody w granicach Gostynińsko-Włocławskiego Parku Krajobrazowego
Na terenie GWPK istnieje 117 pomników przyrody, obejmujących 222 drzewa a w tym 4 aleje., Pomniki przyrody tworzy 15 gatunków, w tym 3 gatunki aklimatyzowane – świerk sitkajski, platan klonolistny, kasztanowiec zwyczajny. Spośród gatunków drzew rodzimych największy udział mają lipa drobnolistna i dąb szypułkowy, ponadto występują tu też sosna zwyczajna, jałowiec zwyczajny, dąb bezszupełkowy, buk, olsza czarna, klon pospolity i inne. Rozmieszczenie pomników na terenie Parku nie jest równomierne.
Najwięcej drzew pomnikowych znajduje się na terenach leśnych i w obrębie zabudowań gospodarskich. Zabytkowe aleje usytuowane są przy drogach publicznych i w zabytkowych parkach podworskich. Niektóre pomnikowe drzewa mają własne nazwy i związanie z nimi legendy.