Gmina Kęsowo
Gmina wiejska Kęsowo, zamieszkana przez 4 430 osób, rozprzestrzenia się w zachodniej części powiatu tucholskiego na obszarze 10 880 ha. Od zachodu graniczy z gminą Kamień Krajeński, od północy z województwem pomorskim (gmina Chojnice) i gminą Tuchola, na wschodzie z gminą Gostycyn, a na południu z gminą Sępólno Krajeńskie.
Prócz niewielkiego obszaru położonego na skrajnej północy (okolice wsi Żalno i Piastoszyn) wchodzi w skład Krajeńskiego Parku Krajobrazowego, mimo iż lasów jest tu niewiele. Użytki rolne zajmują aż 78,51% powierzchni gminy, a lasy i grunty leśne zaledwie 12,33%. W polodowcowej rzeźbie terenu przeważa wysoczyzna moreny dennej i niewielkie powierzchnie piaszczystych sandrów, które wraz z rynnami jeziornymi wyznaczają na północy gminy szlaki odpływu wód roztopowych lądolodu.
Gmina Mrocza
Gmina miejsko-wiejska Mrocza położona jest w północnej części powiatu nakielskiego w województwie kujawsko-pomorskim. Na zachodzie graniczy z gminą Łobżenica w powiecie pilskim województwa wielkopolskiego, na północy z gminami Więcbork i Sośno w powiecie sępoleńskim, na wschodzie z gminą Sicienko w powiecie bydgoskim ziemskim, natomiast na południu sąsiaduje z gminami Nakło nad Notecią i Sadki w powiecie nakielskim.
Jej obszar wynosi 15 071 ha, w tym miasto Mrocza 432 ha, a liczba mieszkańców wynosi 9 250, z czego na miasto przypada niewiele ponad 4 000. Większość obszaru gminy zajmują użytki rolne, natomiast lasy pokrywają niespełna 16% jej powierzchni.
Gmina Sępólno Krajeńskie
Gmina miejsko-wiejska Sępólno Krajeńskie położona jest w środkowej części powiatu sępoleńskiego na obszarze 22 918 ha. Jest drugą co do wielkości gminą w powiecie i najdalej na zachód sięgającą jednostką administracyjną województwa kujawsko-pomorskiego. Na zachodzie graniczy z województwem wielkopolskim (gmina Złotów) i fragmentarycznie z województwem pomorskim (gmina Debrzno), na północy z gminami Kamień Krajeński i Kęsowo, na wschodzie z gminą Gostycyn, na południu zaś z gminami Więcbork i Sośno.
Gmina leży na Pojezierzu Krajeńskim i cała w obrębie Krajeńskiego Parku Krajobrazowego. Zamieszkuje ją 16 250 osób, w tym 9 370 w mieście Sępólno Krajeńskie (D3), położone nad Jeziorem Sępoleńskim i wypływającą zeń Sępolenką. O położeniu całej gminy w granicach parku krajobrazowego zadecydowało zachowane w dobrym stanie środowisko przyrodnicze, a przede wszystkim zróżnicowany fizjonomicznie polodowcowy krajobraz.
Gmina Sośno
Gmina wiejska Sośno zajmuje obszar 16 276 ha położony we wschodniej części powiatu sępoleńskiego. Graniczy od zachodu z gminą Więcbork, od północy z gminami Sępólno Krajeńskie i Gostycyn, od wschodu z gminą Koronowo, a na południu z gminami Mrocza i Sicienko. Mieszka w niej 5 387 osób (31.01.2000). Nie ma przemysłu.
Większość obszaru gminy zajmują użytki rolne (11 071 ha). Na lasy, położone głównie na południowym- i północnym zachodzie oraz w niewielkim płacie na południe od Sośna (F4), przypada zaledwie 2 491 ha. Rzeźba terenu nie jest tu zbyt silnie urozmaicona z tego względu, że większość obszaru zajmuje wysoczyzna moreny dennej.
Gmina Więcbork
Gmina miejsko-wiejska Więcbork położona jest w południowo-zachodniej części powiatu sępo- leńskiego. Zajmuje obszar 23 571 ha i jest największą gminą w powiecie. Zachodnią i południowo-zachodnią granicą przylega do województwa wielkopolskiego (gmina Łobżenica), na północy graniczy z gminą Sępólno Krajeńskie, na wschodzie z gminą Sośno, a na południu z gminą Mrocza.
Cała gmina mieści się na obszarze Krajeńskiego Parku Krajobrazowego. Zamieszkuje ją 13 507 osób, w tym prawie 6 000 liczy miasto Więcbork (C-D4), położone nad największym w gminie jeziorem o tej samej nazwie (194 ha).
Gmina Kamień Krajeński
Gmina miejsko-wiejska, zajmuje obszar 16 321 ha w północno-zachodniej części powiatu sępoleńskiego. Na zachodzie i północy graniczy z województwem pomorskim (gminy Debrzno, Człuchów i Chojnice), na wschodzie z gminą Kęsowo, a na południu z gminą Sępólno Krajeńskie. Zamieszkuje ją 7 164 osób, natomiast w mieście Kamień Krajeński (D2) - 2 328, które jest najmniejszym miastem w województwie kujawsko-pomorskim. Cała gmina mieści się w granicach Krajeńskiego Parku Krajobrazowego.
Jej powierzchnię zajmują głównie użytki rolne (11 369 ha), w tym prawie 90% to grunty orne. Stąd podstawowym zajęciem ludności jest rolnictwo, a Kamień Krajeński pełni funkcję ośrodka obsługi dla całej gminy. W rzeźbie terenu, stosunkowo mało zróżnicowanej, największe powierzchnie zajmuje wysoczyzna moreny dennej, głównie w centrum i na wschodzie gminy. Tu znajdują się dobre gleby wytworzone na glinie morenowej sprzyjające rozwojowi rolnictwa. Jej powierzchnię urozmaicają niewielkie cieki, wśród których największa jest Kamionka przepływająca przez środek gminy z zachodu na wschód oraz jeziora rynnowe odwadniane prze Kamionkę i jej dopływy.