Jezioro Gopło z wyspą Sucha Góra

Jezioro Gopło to „serce parku”, jest największym zbiornikiem wodnym Województwa Kujawsko-Pomorskiego, będąc jedenastym co do wielkości jeziorem w Polsce. 

Gopło jest jeziorem polodowcowym rynnowym, jeziora tego typu są zazwyczaj długie, wąskie, kręte, głębokie i o stromych brzegach. Często tworzą ciągi, które wyznaczają przebieg dawnych rynien. Rynny tworzyły się zwykle pod lądolodem lub przed czołem lodowca, w wyniku erozji płynących pod lodem rzek lub w wyniku erozji glacjalnej.

Jednakże Gopło nie jest typowym jeziorem rynnowym. 

Gopło jest zbiornikiem płytkim o średniej głębokość 3,6 m, zaś w najgłębszym miejscu w pobliżu miejscowości Przewóz głębokość dochodzi zaledwie do 16,6 m. Dzięki jego dużej powierzchni 2154,5 ha i niewielkiej głębokości Gopło szybko się nagrzewa. 

Długość linii brzegowej wynosi około 91 km, ulegając okresowym zmianom w zależności od wahań poziomu lustra wody. W niektórych opracowania można spotkać wartość 87,5 km. 

W najszerszym miejscu (tzw. Szerzawy) szerokość wynosi 2,5 km, a w najwęższym (most kolejki wąskotorowej w Kruszwicy) to około 50 m. 

Gopło położone jest w zlewni rzeki Noteci, w dorzeczu Odry. Sieć wodna zlewni całkowitej o powierzchni ponad 1,4 tys. km2.

Przez Gopło przepływa rzeka Noteć (siódma pod względem długości rzeka Polski). Noteć uregulowali w połowie XIX stulecia Prusacy, znacznie skracając, nawet zmieniając jej bieg. 

Obecnie stan wód Gopła wacha się między 76,8 – 77,2 m n.p.m., jednakże na przestrzeni lat poziom ten znacznie się wahał. 

Czytamy w książce „GOPŁO PRZYRRODA I CZŁOWIEK” z 1993 roku autorstwa Wojciecha Dzieduszyckiego i Michała Kupczyka, w dziale Gopło i jego przemiany:

„(…) Wydaje się, że w świetle dotychczasowych badań w regionem nadgoplańskim można wydzielić następujące fazy przemian jeziora Gopła:

• Okres preborealny i borealny

Jak wskazują badania przyrodnicze na owe okresy w holocenie przypadł najniższy poziom jezior Europy środkowej i Polski północnej. Badania osadów Gopła w rejonie Mietlicy (14C 6220 ± 250 p.n.e., Niewiarowski 1978, s. 303) dowodzą, że poziom wód Gopła wynosił ~ 74-74,5 m n.p.m. W tym tez okresie istniała możliwość zajęcia dolnych partii dolinnych przez grupy ludności mezolitycznej.

• Okres atlantycki – na który przypada egzystencja grup ludności mezolitycznej, a od ok. 4500 p.n.e. – neolitycznej. W okresie tym nastąpiło optimum klimatyczne holocenu, charakteryzujące się zwilgotnieniem klimatu oraz wystąpienia 2 faz wilgotnych i 2 faz suchych. Wzrastała częstotliwość transgresji jeziora dokumentowana zalewaniem torfowisk (por. Starkel 1977, s. 198, 1983, s. 27, Niewiarowski 1990, s. 13). Poziom wód Gopła wzrósł do ~ 77,0 m n.p.m. (Niewiarowski 1978, s. 305). W neolicie poziom ów może potwierdzić wartość poziomicy, do której sięgała najniższa strefa penetracji ludności kultury pucharów lejkowatych w Kruszwicy (77,5 m n.p.m., por. Dzieduszycki 1984a).

• Okres subborealny

Poziom wód Gopła podniósł się do rzędnej ~79 m n.p.m. Wg. B. Jankowskiej (1980, s.33) mogło to nastąpić w połowie okresu subborealnego (wczesna epoka brązu?). Analogicznie procesy rejestrował W. Niewiarowski (1978) w trakcie swych badań nad Jeziorem Pakoskim, datuje je na okres poprzedzający osadnictwo ludności kultury łużyckiej.

Osiągnięcie tego poziomu wód przez Gopło mogło spowodować zalanie najniższej terasy dolinnej wraz z pozostałościami po osadnictwie społeczeństw schyłkowo-paleoitycznych i mezolitycznych.

• Okres subborealny – V okres epoki brązu – młodsza epoka żelaza, możliwa dalsza transgresja Gopła do poziomu ~ 80 m n.m.p. W Kruszwicy taki poziom wód Gopła wystąpił w okresie HaC, a więc przed założeniem grodu kultury łużyckiej (szerzej: Szamałek 1987, s. 22). 

• Przełom okresu subborealnego i subatlantyckiego, początek subatlantyckiego (por. ostatnio: Starkel 1991, ryc. 45). Nastąpiły dalsze zmiany klimatyczne na obszarach dzisiejszych ziem polskich; zwilgotnienie, zwiększenie ilości opadów. Kolejne transgresje wód: Gopła, J. Pakoskiego, Biskupińskiego i in. (por. Jankowska 1980, s. 33-34, Starkel 1977, s. 201). Poziom Gopła wzrósł do ~ 83,5 m n.p.m. (por. Bukowski 1975, Szamałek 1987, s. 26, Skarżyńska 1963, s. 194). W regionie nadgoplańskim zalane zostały terasy wyższe oraz gród (Kruszwica, stanowisko 1), a także niektóre osady (HaC/HaD-HaD). Na wspomnianych obiektach stwierdzono zaleganie warstwy akumulacyjnej zawierającej szczątki roślinności i mięczaków wodnych. 

• Okres subatlantycki

• Okres letański i okres wpływów rzymskich 

Według K. Godłowskiego (1983, s.289) w ostatnim stuleciu p.n.e. na terenie Europy Środkowej i Skandynawii nastąpiło pewne ocieplenie i osuszenie klimatu. Krótkotrwałe oziębienie i zwiększanie opadów łączą się z okresami przełomu er. Wskazywałyby na to również wyniki ostatnich badań M. Krąpca (1992, ryc. 14b). W. Niewiarowski (1990. S. 14, 1978, s. 303) datuje na ten czas podwyższenie się poziomu wód Gopła i J. Pakoskiego. 

Okres późnorzymski to wg L. Starkla (1983, s.27) ocieplenie i faza suchego klimatu.

• Okres wczesnośredniowieczny

• VI – VII w. - na okres ten datuje się zwilgotnienie klimatu i możliwość progresji jeziora (por. ostatniego Krapiec 1992, ryc. 14b). W Skandynawii optymalny kryzys klimatyczny datowany jest od około 450 r. n.e. (Ambrosiano 1984, ryc.2). Istniała więc możliwość progresji wód Gopła do rzędu ~ 80 m n.p.m. W rejonie nadgoplańskim wskazuje na to proces lokowania ówczesnych osad na terenach wyższych np. w Kruszwicy, Mietlicy, Polanowicach (por. zasięg wód Gopła sięgającej wspomnianej poziomicy, ryc. 4,6, a także: Dzieduszycki 1984a, 1984b, Dzieduszycka 1985[1986]).

• VIII-IX w., - na skutek dalszych przemian klimatycznych: ocieplenia, osuszenia, istnieje możliwość regresji wód Gopła do poziomu ~ 77,0 m n.p.m. Powstały wówczas sprzyjające warunki do eksploatacji teras jeziornych (Starkel 1983, s. 27). W regionie nadgoplańskim obserwowane było zajmowanie pod osadnictwo niższych partii dolinnych (np. Kruszwica, stanowisko 2, 18, rejon Ostrówka i in.; literatura, jw., por. także uwagi S. Kurnatowskiego (1968, 1975)). 

• okres 2 poł. X w. – 1 poł. XI w. – zachodzenie dalszych przemian klimatycznych, zwilgotnienie. Nastąpiła progresja wód Gopła do poziomu ~ 78,0 m n.p.m., uchwycona w trakcie badań archeologicznych w Kruszwicy. Otóż stwierdzono tu (stanowisko 4a, Dzieduszycki 1977, 1984a, 1984b) zaleganie warstwy akumulacyjnej, przesyconej szczątkami roślinności i mięczaków wodnych na obiektach przeprawy przez Gopło, a także budowy następnego, wyższego poziomu drogi na wspomnianej warstwie, ryc. 12 (Dzieduszycki 1984a).

• 2 poł. XI-XI/XII w. – dalsza progresja wód Gopła do poziomu ~78,4-79,0 m n.p.m. dokumentowana m.in. osadzeniem się nowej sekwencji warstw akumulacyjnych na drugim poziomie drogi przeprawy i towarzyszących jej podwalinach budynków drewnianych (ryc. 12, stanowisko 4a w Kruszwicy). 

• 2 poł. XIII w. – 1 poł. XIV w. - kolejny etap podnoszenia się poziomu wód Gopła do 80 m n.p.m. Oprócz osadzenia się następnych warstw akumulacyjno-torfowych na wspomnianej już przeprawie dokumentuje to również lokalizacja tutaj fosy zamkowej w 2 poł. XIV w. Jej spąg zalegał na poziomie 78 m n.p.m., a więc około pół metra powyżej wspomnianych konstrukcji drewnianych drogi przeprawy wczesnośredniowiecznej (ryc. 12). W tym też okresie osadnictwo w regionie nadgoplańskim przesunęło się powyżej poziomicy 80 m n.p.m.  (por. ryc. 4). Przy tym poziomie wód Gopła, w centrum Kruszwicy uformowała się wyspa (Wyspa Grodowa) na której zbudowano zamek w 2 poł. XIV w. Przedstawione tu zmiany klimatyczne znajdują odzwierciedlenie na innych terenach, co potwierdzają dane przyrodniczo – archeologiczne pochodzące z wielu ówczesnych ośrodków Kujaw, Wielkopolski i innych ziem.  

•  Okres późnośredniowieczny - w którym prawdopodobna jest stabilizacja Gopła na wspomnianym powyżej poziomie (~80 m n.p.m.). Wskazuje na to m.in. przekaz Jana Długosza o rozległości wód Gopła (Długosz 1962, s. 140). Ponadto tezę tą czyni wiarygodną analiza materiałów przyrodniczych ze stanowiska 4a oraz analiza osadnicza regionu (nieprzekraczanie przez osadnictwo poziomicy 80 m n.p.m.). 

• Okres nowożytny – w którym prawdopodobnie jest utrzymywanie się wysokiego poziomu wód Gopła. Potwierdzają to mapy z XVI i XVII w., które lokalizują Kruszwicę na wyspie (por. ryc. 13 i 14). Nie można jednak wykluczyć, że w poł. XVII w., a więc przez zajęciem Kruszwicy przez wojska szwedzkie w 1655 r. nastąpiło opadnięcie wód Gopła. Informować o tym może wspomniany już sztych Dahlberga, który zarówno fortyfikacje zamkowe, jak i jego zarys lokalizuje na półwyspie przeciętym fosą (por. ryc. 3, 10). 

Stopniowe opadanie wód Gopła nie oznaczało ustąpienie zabagnienia terenu nawet oddalonego znacznie od jeziora. Wpływało na to jeszcze m.in. dodatkowo wycinanie pozostałości kompleksów leśnych. Stwierdzenia powyższe ilustruje dokument dotyczący przyczyn erygowania parafii w miejscowości paski pobliskiej Kruszwicy, z 1595 r. (por. Guldon, Powierski 1974, s. 30). Otóż we wspomnianym źródle wspomina się, że: „…Bo póki były bobry i lasy przy Gople i przy tych wsiach, które do tej parochijej należą, póty ławy do przejścia budowano. Ale jako bobry i lasy wycięto, tak też nie było z czego law budować. A zatym, że trudno było lad wzbierania wód przechodzić i dlategoż tę tu parochią i zbudowano i z kruszwickiego kościoła zawsze przedtym plebany na tę plebaniją podawano ex collegio viccariorum.” Wspomniany tu deficyt drewna potwierdza także informacja, iż w późniejszych czasach drewno na potrzeby kolegiaty kruszwickiej sprowadzano z rejony południowego brzegu Gopła, a więc z jej majątku w Poświętnem (Górski 1965, s. 201). 

Większe regresje wód Gopła należy wiązać z późniejszą działalnością ludzką, celowo dążącą współcześnie do obniżenia poziomu wody poprzez inwestycje także, jak np. kanały, melioracje itp. Prace owe na szerszą skalę trwające od XVIII w., uległy intensyfikacji w 2 połowie XIX w. Od tego też czasu po dzień dzisiejszy poziom wód Gopła wynosi ~ 77 m n.p.m. (por. Skarżyńska 1963, Pasławski, Błaszczyk 1970, Mikulski 1978, Niewiarowski 1978).” 

Dzięki temu opracowaniu wiemy, że największy zasięg wód Gopła, był na przełomie okresu subboralnego i subatlantyckiego (6000-2500 lat p.n.e.), a poziom wody wahał się na poziomie  ~ 83,5 m n.p.m. Następnie istniało kilka okresów gdzie poziom wód w Gople osiągnął max. 80 m n.p.m. Ostatnim był wiek XV, gdzie to w kronikach Jana Długosza uzyskujemy informację o rozległości jeziora nazywanym ówcześnie Morzem Polaków – Mare Polonorum, prawdopodobnie jego zasięg w tym okresie wynosił 11 244 ha. 

W książce autorzy wspominają o regresie wód Gopła poprzez działalność ludzką, w głównej mierze chodzi tu o wykonanie w latach 1857-1878 szeregu prac melioracyjnych w celu regulacji odcinka górnej Noteci, co spowodowało obniżenie wód Gopła o ok. 3,34 m. 

W opracowaniu A. Choińskiego, J. Jańczaka i M. Ptaka dot. „Wahania poziomów wód w Polsce w latach 1956-2015”, opublikowanym w Przeglądzie Geograficznym z 2020 roku, czytamy:

„Jezioro Gopło posiada jedną z najwyższych amplitud średnich rocznych poziomów wód spośród analizowanych jezior, tj. 86 cm. Sytuacja taka spowodowana jest dynamiką zmian przepływów dużej rzeki, przepływającej przez Gopło jaką jest Noteć. Występują roczne lub kilkuletnie okresy średnich rocznych stanów wody poniżej lub powyżej wartości średniej (229 cm).”

Co jest zgodne z prowadzonym monitoringiem przez służbę parku. Największe roczne wahania poziomu wody w Gople zaobserwowaliśmy w 2018 roku, gdzie poziom wody między najwyższym, a najniższym poziomem wyniósł 95 cm. 

Jezioro Gocanowo to niewielkie jezioro położone na skraju wschodniej granicy Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia na wysokości miejscowości Gocanowo odległej od Kruszwicy o ok. 5 km. 

Jego powierzchnia wynosi zaledwie 10 ha, jezioro ma 560 metrów długości, a 200 metrów szerokości, jest to jezioro płytkie połączone rowami z Gopłem. 

Jezioro Gocanowskie jest zbiornikiem typowo wędkarskim. 

Jezioro o mulistym, wyrównanym dnie usytuowane jest na północny zachód od jeziora Gocanowo. Powierzchnia ewidencyjna tego jeziora wynosi 10,31ha, jednakże w rzeczywistości jest ona dziesięciokrotnie mniejsza i wynosi jedynie 1ha. Największą głębokość zanotowano na poziomie 1,5m przy średniej głębokości wynoszącej 0,7m. Dopływem Łunina jest rów melioracyjny, a odpływem jezioro Gopło. Na opisywanym obszarze wśród wynurzonej roślinności wodnej można znaleźć trzcinę pospolitą i pałkę wąskolistną.