Romańska Kolegiata śś. Piotra i Pawła oraz Narodzenia NMP w Kruszwicy jest najstarszym zabytkiem powiatu inowrocławskiego i jednym z najlepiej zachowanych zabytków architektury romańskiej w Polsce. Kolegiata został wybudowana w latach 1120-1140, fundatorem budowli był prawdopodobnie Mieszko II lub Bolesław Krzywousty.
Pierwotnie był to kościół klasztor benedyktynów, o czym świadczy jego położenie z dala od grodu Kruszwickiego. Kolegiata była prawdopodobnie siedzibą biskupstwa, które około 1148 przeniesiono do Włocławka.
Kolegiata jest trójnawową, filarową bazyliką zbudowaną na planie krzyża łacińskiego, skierowaną na wschód. Wzniesiona jako bazylika dwuwieżowa, w I połowie XVI wieku zamiast dwóch wież dobudowano jedną. Kolegiata przebudowana została w 1586 roku. W XVII i XVIII wieku wnętrza przebudowano w stylu barokowym. W 1856-1859 podwyższono mury i przebudowano wnętrze w stylu neogotyckim. W latach 1954-1956 nastąpiła reromanizacja budowli według projektu Aleksandra Holasa. Wzniesioną ją z granitu i piaskowca, sprowadzonego prawdopodobnie droga wodną z Brześcia koło Konina. Posiada pięć absyd o różnej wielkości.
Początkowo kolegiata posiadała wezwanie św. Piotra Apostoła. Patronat św. Pawła dodano między rokiem 1538, a 1559, prawdopodobnie sugerując się datą zebrań kapituły kruszwickiej, przypadających w Uroczystość Apostołów Piotra i Pawła (29 czerwca). Ponadto, na początku XX wieku kolegiacie dodano również wezwanie Narodzenia Najświętszej Maryi Panny.
Na prośbę kardynała Stefana Wyszyńskiego – Prymasa Tysiąclecia, dnia 25.01.1970 r. papież Paweł VI podniósł kolegiatę kruszwicką do godności Bazyliki Mniejszej.
W 1529 r. świątynia wyposażona była w pięć ołtarzy: śś Piotra i Pawła, św. Katarzyny, św. Marcina, Bożego Ciała, Najświętszej Maryi Panny. Zniszczoną uderzeniem pioruna wieżę odbudowano w cegle, w 1547 r. i nadano jej styl gotycki.
W 1623 r. biskup Paweł Wołucki ufundował nowy ołtarz wielki. Dodatkowo w XVII w. ufundowane zostały ołtarze: św. Krzyża, św. Stefana, św. Antoniego, Anioła Stróża.
Okres wojny polsko-szwedzkiej spowodował zniszczenie kościoła. Kanonicy zostali zmuszeni do ucieczki, jednak ocalało archiwum kapituły kruszwickiej, ukryte w podziemiach kolegiaty. W latach 1678-1679 odbudowano zniszczoną przez Szwedów wieże i zwieńczono kopułę w stylu barokowym, na której umieszczono klucze św. Piotra.
W XVIII w. liczba ołtarzy zbudowanych w stylu barokowym zwiększona została do trzynastu. W 1730 r. prezbiterium kościoła zostało otynkowane i wybielone, w celu umieszczenia w nim nowego ołtarza głównego. Dach kolegiaty pokryty był ceglanymi dachówkami, natomiast w 1760 r. we wnętrzu założono marmurową posadzkę. Ufundowane zostały również: rzeźbiona, drewniana chrzcielnica i barokowa ambona.
Wnętrze kolegiaty ozdobione wówczas było obrazami: Sądu Bożego, Wieczerzy Pańskiej, Biczowania Chrystusa, Ścięcia św. Jana Chrzciciela, św. Barbary, św. Katarzyny. Na filarach i ścianach umieszczonych było dziewięć stacji Drogi Krzyżowej, namalowanych na płótnie. Ponadto w kościele znajdowały się portrety biskupów kruszwickich, Mieszka I, Bolesława Chrobrego, a także cztery obrazy przedstawiające m.in. sceny kultu pogańskiego, chrztu Goplan i widok kolegiaty.
W pobliżu kolegiaty istniały: szkoła, szpital dla ubogich i chorych (zbudowany ok. 1730 r.), trzy drewniane dwory dla kanoników.
Pierwszy rozbiór Polski spowodował zamknięcie kolegiaty w 1772 roku. Nie odprawiano wówczas żadnych nabożeństw.
Dnia 10 czerwca 1836 r. z wizytą do kolegiaty przybył Fryderyk Wilhelm IV, który polecił odrestaurować zniszczoną kolegiatę.
W połowie XIX w. proboszcz parafii ks. prałat Wincenty Osiński zwrócił się o fundusze na remont kolegiaty do Konsystorza Arcybiskupiego w Gnieźnie. Gruntownej naprawy wymagały: wieża, dachy, portale i mury świątyni. Patronat nad kolegiatą sprawował wówczas rząd pruski. Przygotowany program konserwatorski miał na celu nadanie kolegiacie cech neogotyku pruskiego. Restauracja kościoła przeprowadzona została w latach 1856 – 1859 według projektu berlińskiego architekta. Niewłaściwie prowadzona renowacja murów, doprowadziła do zawalenia się ścian prezbiterium i zniszczenia stalli kanonickich. Podwyższone zostały wszystkie mury świątyni. Wieża i wszystkie szczyty murów ozdobione zostały neogotyckimi detalami, obcymi dla stylu romańskiego. Przekształceniu uległ środkowy portal, usunięto barokową kruchtę i zastąpiono kruchtą neogotycką. Odrestaurowane zostały filary i barokowe ołtarze. Obniżony został teren wokół kolegiaty i wyeksponowany cokół, znajdujący się pod ziemią. W 1856 r. wybudowana została plebania, użytkowana do dzisiaj.
Na początku XX w., w 1901 r. zamontowano na kolegiacie nowy dach, a w 1903 r. wybudowano ceglany wikariat. W 1912 r. wnętrze kościoła pokryte zostało polichromią według projektu berlińskiego malarza. Ponownej konsekracji ołtarza wielkiego dokonał biskup Wilhelm Kloske, w 1914 roku.
W 1918 r. po odzyskaniu niepodległości usunięto neogotyckie detale. Barokową sygnaturkę nad prezbiterium przywrócono w 1923 r., natomiast w 1927 r. dziewiętnastowieczny strop zastąpiono nowym.
Okres okupacji niemieckiej spowodował zamknięcie kolegiaty w 1941 roku. Kościół został zamieniony w magazyn zboża.
Po II Wojnie Światowej, w latach 1954 – 1956 przeprowadzono reromanizację kolegiaty. Prace nad przywróceniem romańskiego charakteru kolegiacie przebiegały pod kierunkiem prof. Jana Zachwatowicza – Generalnego Konserwatora Zabytków z Warszawy. Wśród prac rekonstrukcyjnych wymienić należy: naprawę całego, zniszczonego dachu; usunięcie dziewiętnastowiecznej nadbudowy murów; zlikwidowanie portalu zachodniego; przywrócenie portalu południowego w transepcie. Odtworzona została większa arkada, otwierająca emporę zachodnią do nawy. W wyniku odgruzowania zamurowanych absyd bocznych, odkryto dwie romańskie, kamienne mensy ołtarzowe. Podwyższona w XIX w. o 45 cm posadzka została zdjęta. Pod posadzką odkryto m.in.: ślady osadnictwa pradziejowego, a także elementy romańskiego wystroju kolegiaty. Ceglane fragmenty filarów zastąpiono piaskowcem.
W 1976 r. neogotycki hełm wieży zastąpiony został dachem kopertowym. Nowy, obecnie znajdujący się dach na wieży założono w 1994 roku. W 1980 r. w prezbiterium umieszczono ołtarz kamienny w stylu romańskim i założono granitową posadzkę. W 1991 r. dokonano konserwacji kolumn portalowych. W latach 2009 – 2010 przeprowadzono renowację wewnętrznych murów kolegiaty w celu usunięcia osadów i przebarwień z kamienia.
Najważniejszymi zabytkami, zachowanymi we wnętrzu kolegiaty są m.in.:
- romańska chrzcielnica w kształcie kielicha z XII wieku;
- romańska kropielnica z wyrytymi na obrzeżu krzyżykami;
- późnogotyckie rzeźby z XVI w., przedstawiające scenę Ukrzyżowania Chrystusa;
- rzeźby klęczących aniołów z pierwszej połowy XVIII w., pochodzące z barokowych ołtarzy kolegiaty;
- obraz Matki Bożej Częstochowskiej z 1656 r. malowany na desce;
- obraz św. Krzyża z połowy XVII w.;
- drewniana rzeźba Chrystusa Zmartwychwstałego z XVI wieku;
- drewniany krucyfiks w stylu ludowym z XIX wieku;
- późnogotycka płyta nagrobna starościny kruszwickiej Zofii Oporowskiej (zm. 1500 r.);
- barokowe konfesjonały i czarne ławki ze złotymi okuciami z XVIII wieku;
- dwa żyrandole z 1643 r. i 1929 r.;
- marmurowe płyty z XVII w., poświęcone legendarnym początkom kościoła kruszwickiego i biskupom kruszwickim;
- obraz ukazujący początki chrześcijaństwa w Kruszwicy, kopia z połowy XIX wieku.
Źródło: www.kolegiatakruszwica.pl