Nietoperze (Chiroptera) są jedną z najbardziej interesujących przy tym mało znanych grup ssaków. Wraz z ptakami są jedynymi współcześnie żyjącymi na Ziemi kręgowcami, które opanowały zdolność aktywnego lotu. Ich kończyny przednie przekształcone są w błoniaste skrzydła, zaś tylne, zaopatrzone w pazurki, służą do poruszania się po podłożu oraz do zawieszania się na spoczynek.
Niezwykłą cechą tych ssaków jest zdolność do echolokacji. Zdecydowana większość gatunków w czasie lotu emituje ultradźwięki, które jako echo wracają do ucha informując o otoczeniu. Ten niezwykły „radar” został poznany przez naukowców dopiero 50 lat temu.
Podstawowym pokarmem naszych krajowych nietoperzy są owady. Niektórym gatunkom zbierającym pokarm z liści zdarza się zjadać także pająki, a gatunkom polującym nad wodami różne wodne bezkręgowce, a nawet małe rybki. Nietoperze polują nocą, a ich ofiarami są przede wszystkim te owady, które są niedostępne dla ptaków owadożernych, aktywnych w dzień. Często owady występujące w danym miejscu najliczniej stanowią ich główny składnik pożywienia. Ofiary są wówczas łatwe do wyśledzenia i schwytania. W ciągu nocy jeden nietoperz potrafi zjeść owady o masie równej 30% masy własnego ciała. Borowiec wielki przez noc może zjeść 30 chrabąszczy, a nocek rudy 500 komarów. Licząca 500 osobników kolonia nocków dużych pożera w ciągu lata około 2 ton owadów.
Nietoperze wykazują dużą plastyczność w zasiedlaniu poszczególnych terenów. Nie daje się wyróżnić gatunków ściśle związanym z jednym typem środowiska. Np. rozród tego samego gatunku może odbywać się w głębi kompleksu leśnego, a zimowanie na obszarze zurbanizowanym, obfitującym w odpowiednie kryjówki. W czasie żerowania prawie zawsze wykazują związek z terenami zalesionymi lub ze skupiskami drzew. Tereny otwarte charakteryzują się zwykle ubóstwem nietoperzy. Wynika to z jednej strony z mniejszej dostępności pokarmu, a z drugiej z braku punktów odniesienia, ułatwiających orientację w terenie.
W klimacie umiarkowanym zasoby pokarmowe, z których korzystają nietoperze są dostępne sezonowo. Tak, więc okres zimy – prawie zupełnego braku pożywienia, spędzają w stanie hibernacji. Wszystkie procesy życiowe ulegają znacznemu spowolnieniu, a temperatura ciała zostaje obniżona do temperatury otoczenia. To umożliwia przetrwanie nawet kilku miesięcy bez pobierania pokarmu, jedynie przy wykorzystaniu zmagazynowanych pod skórą zapasów tłuszczu. Na miejsca hibernacji nietoperze poszukują dobrze izolowanych termicznie, chłodnych, wilgotnych i zacisznych miejsc. Do naturalnych zimowisk tych zwierząt należą jaskinie, głębokie szczeliny skalne, dziuple grubych drzew, nory zwierząt. W rejonach gdzie tego typu kryjówek brakuje, są w dużym stopniu uzależnione od schronień antropogenicznych – sztolni, piwnic, studni, starych fortyfikacji, różnego typu schronów, tuneli, kanałów, a czasami także strychów i szczelin w murach.
Liczebność kolonii zimowych może być bardzo różna. Najczęściej spotyka się kryjówki od kilku do kilkunastu osobników, ale niekiedy w jednym zimowisku mogą przebywać setki a nawet tysiące nietoperzy. Do największych stanowisk w Europie należy rezerwat „Nietoperek” w województwie lubuskim, gdzie w podziemnym systemie fortyfikacji z II Wojny Światowej zimuje nawet ponad 30 tys. osobników z 12 gatunków.
Wiosną nietoperze opuszczają kryjówki zimowe i przystępują do rozrodu. Jednak kopulacja odbywa się już jesienią lub zimą. Nasienie przechowywane jest w drogach rodnych samicy do czasu owulacji, która następuje wiosną. Do zapłodnienia dochodzi tuż przed lub bezpośrednio po opuszczeniu zimowiska. Ciąża trwa stosunkowo długo, bo około dwóch miesięcy. Młode nietoperze najczęściej przychodzą na świat w tak zwanych koloniach rozrodczych. Są to skupiska samic liczące kilka, kilkadziesiąt, a czasami i kilkaset osobników. W koloniach przebywają głównie samice, które wspólnie rodzą i wychowują potomstwo. W naszych warunkach klimatycznych, odbywa się to najczęściej w czerwcu. Samica rodzi jedno lub rzadko dwa nagie i ślepe młode. Przez pierwsze tygodnie karmione są one mlekiem matki. Pod opieką samic pozostają do czasu uzyskania samodzielności, co zwykle trwa 4-6 tygodni. Niska w porównaniu z innymi zwierzętami o podobnych rozmiarach rozrodczość rekompensowana jest długim, kilku lub kilkunastoletnim okresem życia. Nierzadko dożywają wieku 20-30 lat.
Naturalnymi schronieniami kolonii rozrodczych są dziuple drzew, szpary pod odstającą korą a także jaskinie i szczeliny skalne. Kryjówki pochodzenia antropogenicznego to najczęściej różnego typu budynki i budowle, niekiedy nawet takie jak szopy, szałasy czy ambony myśliwskie. Spotyka się je także w budkach dla ptaków, stosach drewna, latarniach ulicznych, mostach i przepustach wodnych itd. W budynkach kolonie rozrodcze najczęściej zlokalizowane są na strychach, w ścianach, za okiennicami i w piwnicach.
Począwszy od wczesnej wiosny, przez większą część roku, samce nietoperzy żyją samotnie. Ich kryjówkami są miejsca o podobnym charakterze jak kryjówki samic w koloniach rozrodczych – dziuple drzew i wszelkiego rodzaju zakamarki budowli, jednak z reguły szukają schronień chłodniejszych. Dopiero jesienią, gdy rozpoczyna się sezon godowy aktywność samców wzrasta. Szczególnie spektakularne są rytuały godowe niektórych gatunków. Samce borowców i karlików w okresie godów zajmują swoje terytoria i emitują specjalny rodzaj sygnałów socjalnych. Zależnie od gatunku, siedząc w dziupli lub też oblatując terytorium, nawołują tymi głosami godowymi samice. Z kolei wspólnymi arenami popisów samców np. mopka, gacków czy niektórych nocków są wybrane schronienia podziemne i ich okolice. Do takich szczególnych miejsc zlatują się w okresie późnego lata i jesieni osobniki obu płci ze znacznego obszaru w celu odbycia godów. Aktywność ta, nazywana czasem jesiennym rojeniem nie jest całkowicie poznana i nadal pozostaje tematem licznych badań.
Pozostałe schronienia nietoperzy to tzw. kwatery przejściowe. Są to miejsca wykorzystywane na ogół wyłącznie w okresie wiosennym i jesiennym, zwykle kryjówki słabo izolowane termiczne np. płytkie jaskinie, niewielkie piwnice, szczeliny mostów itp.
W poszukiwaniu odpowiednich schronień nietoperze mogą odbywać wędrówki sezonowe. Podobnie jak w przypadku ptaków są wśród nich gatunki migrujące i osiadłe. Podkowce małe czy gacki zazwyczaj korzystają ze schronień zimowych oddalonych zaledwie kilka do kilkunastu kilometrów od schronień letnich, natomiast borowce i karliki większe podejmują dalekie wędrówki, przekraczające nawet dystans tysiąca kilometrów.
Tucholski Park Krajobrazowy od 2002 roku prowadzi zimową inwentaryzację hibernujących nietoperzy. Od kilka lat ściśle współpracuje z chiropterologiem dr Mateuszem Ciechanowskim z Katedry Ekologii i Zoologii Kręgowców, Wydziału Biologii, Uniwersytetu Gdańskiego. W okresie letnim na terenie parku cyklicznie odbywają się warsztaty chiropterologiczne dla uczniów szkół średnich oraz osób z instytucji zajmujących się ochroną przyrody i środowiska. W ramach warsztatów w godzinach wieczornych i nocnych prowadzone są odłowy nietoperzy w sieci w celu poznania składu gatunkowego wybranych stanowisk.
Uczestnicy warsztatów pod okiem naukowca posługują się detektorami ultradźwiękowymi. Urządzenia te przekształcają emitowane przez nietoperze w locie sygnały charakterystyczne dla poszczególnych gatunków na dźwięk słyszalny dla człowieka.
Informacje pozyskane w trakcie letnich odłowów i zimowych inwentaryzacji uzupełniają bazę danych GIS TPK.
Ponadto w ramach czynnej ochrony nietoperzy na terenie Tucholskiego Parku Krajobrazowego w ramach projektów realizowanych ze środków WFOŚiGW w Toruniu oraz Województwa Kujawsko-Pomorskiego zainstalowano specjalne skrzynki dla nietoperzy, które w ramach letnich warsztatów systematycznie są inwentaryzowane.
Na obszarze Tucholskiego Parku Krajobrazowego stwierdzono występowanie 10 gatunków nietoperzy:
Nyctalus leisleri borowiaczek
Myotis myotis nocek duży
Myotis Nattereri nocek Natterera
Myotis daubentonii nocek rudy
Eptesicus serotinus mroczek późny
Pipistrellus pipistrellus karlik malutki
Pipistrellus nathusii karlik większy
Nyctalus noctula borowiec wielki
Plecotus auritus gacek brunatny
Barbastella barbastellus mopek
Jak co roku spotykamy się z ogromną życzliwością mieszkańców parku, którzy umożliwiają nam przeprowadzenie inwentaryzacji na swojej posesji a nawet wskazują dokładne miejsca występowania nietoperzy.
W roku 2016 w zamian zimowej inwentaryzacji zaplanowano już kolejne letnie 3-dniowe warsztaty chiropterologiczne, w trakcie których odbędą się wykłady, nocne odłowy, nasłuchy oraz zainstalowane zostaną kolejne skrzynki dla nietoperzy.
Co najbardziej zagraża nietoperzom?
Zmniejszanie się liczby kryjówek nietoperzy – głównie dziuplastych drzew i starych, pełnych zakamarków domów;
Niepokojenie zwierząt w ich letnich oraz zimowych schronieniach;
Stosowanie trujących środków ochrony roślin;
Używanie toksycznych substancji do konserwacji drewna na strychach oraz w innych pomieszczeniach, w których przebywają nietoperze.
W Polsce chroni się nietoperze m.in. przez:
Zabezpieczanie przed penetracją miejsc bytowania nietoperzy;
Rozwieszanie specjalnych skrzynek dla nietoperzy;
Przeprowadzanie remontów strychów, na których znajdują się kolonie nietoperzy, poza okresem wiosenno-letnim;
Obejmowanie ochroną prawną najcenniejszych zimowisk nietoperzy;
Prowadzenie badań naukowych nad liczebnością oraz pojawiającymi się zagrożeniami;
Działania edukacyjne na temat nietoperzy.
Pamiętaj
Wszystkie żyjące w Polsce nietoperze objęte są ochroną gatunkową!
Żadnych dzikich zwierząt nie należy dotykać gołymi rękami!
Czy wiesz, że…?
Chiropterologia to nauka o nietoperzach. Łacińska nazwa Chiroptera (nietoperze) znaczy tyle co „rękoskrzydłe”.
Jeżeli:
posiadasz informacje o miejscach występowania nietoperzy lub o ich zagrożeniach na terenie Tucholskiego Parku Krajobrazowego, tym samym chcesz pomóc w działaniach ochronnych i przyczynić się do lepszego poznania składu gatunkowego chiropterofauny na obszarze parku, skontaktuj się z przedstawicielem Tucholskiego Parku Krajobrazowego. www.tuchpark.pl.