Sławomir Rajnik
Początek XIX wieku przeszedł w historii Europy głównie jako czas wojen napoleońskich. W tym to okresie wielu Polaków niejako na rozkaz „zwiedziło” stary kontynent od Madrytu po Moskwę. Wśród kadry oficerskiej znalazł się człowiek, który zasłynął nie tylko jako wybitny strateg i dowódca, ale również jako ten, który zmienił oblicze rodzinnego rolnictwa. Generał Dezydery Chłapowski – bo o nim mowa, ziemianin z pochodzenia, po ukończeniu akademii wojskowej odbył u boku Napoleona kampanię hiszpańską, austriacką, moskiewską i saską. Bystry obserwator o analitycznym umyśle, przyrodnik z zamiłowania szybko dostrzegł różnicę w gospodarce rolnej Wielkopolski a Europy Zachodniej. Po zakończeniu działań wojennych gen. Chłapowski osiadł w Wielkim Księstwie Poznańskim w rodzinnej Turwi. Podróże kształcą – to porzekadło już teraz weteran Chłapowski zaczął wprowadzać w życie rozpoczynając gospodarowanie na ojcowiźnie. Był prekursorem wprowadzenia płodozmianu-zamiast trójpolówki zaczął siać wzbogacającą w azot koniczynę, wprowadził do orki żelazny pług i jako pierwszy rozpoczął wprowadzanie zadrzewień śródpolnych. Czymże, więc one są?
Zadrzewienia śródpolne to element krajobrazu rolniczego tworzony i kształtowany przez człowieka, najczęściej w postaci pasów, rzędów i kęp. Można w nim wyróżnić wyraźne warstwy roślinności. Istniejące po dziś dzień zadrzewienia wprowadzone przez gen. Chłapowskiego, składają się co najmniej z trzech linii drzew i krzewów. Typ i rodzaje zadrzewień uwarunkowane są rzeźbą terenu, żyznością i wilgotnością gleb itp. Wszystkie one pełnią przeogromną, często niedocenianą rolę w ekosystemie łąk i pól. Niestety, zadrzewienia są zanikającym elementem w krajobrazie rolniczym ze względu na przeznaczenie coraz większych obszarów pod zabudowę oraz intensyfikację produkcji rolnej. A szkoda. Na zakładaniu zadrzewień możemy wiele zyskać, ale często by zyskać trzeba coś stracić. W przypadku zadrzewień bilans jest bezdyskusyjny na korzyść inwestycji w przyrodę. Tracimy fragment gruntu, czas i nakład pracy przeznaczony na założenie i pielęgnację oraz pieniążki, które trzeba wydać na zakup sadzonek. Co zyskujemy? Tu odpowiedź jest nieco dłuższa, bo i rola zadrzewień jest wieloraka i bardziej złożona. Oto niektóre z nich:
Rola wiatrochronna
Na otwartych, płaskich terenach prędkość wiatru może być zredukowana o 30-50 procent zależnie od wysokości i szerokości oraz występujących gatunków w pasie zadrzewienia. Zapobiega to lub znacznie ogranicza: wylęganiu zbóż, strącaniu owoców i liści, daje schronienie przed wiatrem pasącym się zwierzętom. W obecnych czasach, gdy znaczna część kraju stepowieje z powodu mniejszych opadów atmosferycznych i stałemu obniżaniu się poziomu wód gruntowych, erozja wietrzna zaczyna stanowić coraz większy problem zwłaszcza na glebach lekkich. Widok tumanów piasku niesionych wiatrem w okresie wegetacji roślin jest nierzadkim widokiem. Tylko zadrzewienia i zakrzaczenia śródpolne są w stanie ograniczyć to zjawisko.
Rola antyerozyjna i magazynowa wody
Funkcja ta jest jedną z najważniejszych na terenach pagórkowatych i podgórskich. Erozja wodna ma miejsce już przy 5% spadku terenu. Pas zadrzewień założony w poprzek stoku w miejscu o największym nachyleniu, a tym samym najtrudniejszym w uprawie zatrzymuje spływ powierzchniowy wody jak i całych mas gleby. Zadrzewienie magazynując wodę niczym gąbka, pozwala jej jednocześnie wniknąć w podłoże. Już po opadach zatrzymana woda poprzez transpirację i parowanie poprawia wilgotność powietrza tworząc swoisty mikroklimat, co jak udowodniono wpływa na wcześniejsze dojrzewanie roślin. Niebagatelne znaczenie mają również korzenie drzew i krzewów, które stabilizują grunt. Jak tragiczne są skutki lawin błotnych powstałych na skutek wylesień zboczy możemy się często przekonać ze środków masowego przekazu.
Rola ekologiczna
Zadrzewienia są miejscem życia wielu drobnych zwierząt, które pełnią przeogromną rolę w ekosystemie. Spośród owadów, płazów, gadów, ptaków i ssaków ogromną większość stanowią zwierzęta będące sprzymierzeńcami rolnika, ponieważ ich bazę pokarmową stanowią organizmy, które w gospodarce rolnej uznane są za szkodliwe. Wszystkie one w sposób naturalny podnoszą bioodporność upraw głównie na owady i gryzonie. O pozytywnej roli takich drapieżników jak ropuchy, sowy czy myszołowy nikogo już przekonywać nie trzeba, jednakże mało kto wie, że zadrzewienia są miejscem rozrodu wielu drapieżnych i pasożytniczych owadów w tym takich, które mogą zniszczyć nawet do 80 procent jaj stonki ziemniaczanej.
Rola produkcyjna
Zadrzewienia śródpolne dostarczają bezpośrednich korzyści już w kilkanaście lat po założeniu. Należą do nich zioła, jagody, grzyby, owoce, no i oczywiście drewno: opałowe i użytkowe. Według szacunkowych danych na 1 ha roczny przyrost masy drzewnej wynosi ok. 7 m3 co równoważy wyłącznie 1 ha z produkcji rolnej i przeznaczenie go na założenie zadrzewień.
Rola krajobrazowa i rekreacyjna
W dobie rozwijającej się agroturystyki nie do pomyślenia jest spacer na terenach pozbawionych drzew i krzewów. Monotonia pól nie dla wszystkich mieszczuchów stanowi przyjemny i ciekawy widok. Estetyczna (krajobrazowa) funkcja zadrzewień nabiera szczególnego znaczenia na terenach płaskich, rozległych, rozległych małej lesistości. Pamiętać należy, że zadrzewienia chronią również przed hałasem. Zwarta, wysoka ściana drzew i krzewów działa niczym ekrany dzwiękochronne i chroni przed spalinami, które są pochłaniane i kumulowane w materii organicznej.
Zakładanie i pielęgnacja zadrzewień śródpolnych wymaga sporej wiedzy przyrodniczej. W zależności od rodzaju zadrzewienia i ogólnego celu, jaki ma ono spełniać ustala się, czy będzie to nasadzenie pasowe czy grupowe, określa lokalizację w terenie, dobiera się gatunki drzew i krzewów, sposób ich zmieszania oraz rozmieszczenie w terenie. W doborze gatunków trzeba uwzględnić m. in. zdolność do hamowania prędkości wiatru. Dla przykładu, drzewa o wiotkich gałęziach czynią to skuteczniej niż o gałęziach sztywnych, zimą są skuteczniejsze drzewa iglaste niż liściaste. Skuteczne hamowanie wiatru następuje wtedy gdy drzewa i krzewy tworzą zwartą ścianę od powierzchni gruntu aż po wierzchołki drzew. Rolę taką spełniają najlepiej zadrzewienia wielopiętrowe.
Gatunki przeznaczone do nasadzeń należy dobierać uwzględniając m. in. produkcję masy drzewnej, a także owoców oraz nektaru, i to możliwie przez cały sezon wegetacyjny. Zapewnienie miejsc lęgowych dla ptaków i owadów pożytecznych również powinno być brane pod uwagę. Należy unikać wprowadzania do zadrzewień gatunków obcych oraz takich, które mogą sprzyjać rozwojowi szkodników i chorób roślin uprawnych. Nie zaleca się np.: sadzić w zadrzewieniach czeremchy, trzmieliny czy sosny wejmutki ze względów ochronnych przed szkodnikami i sprawcami chorób roślin uprawnych , które do przejścia swego cyklu rozwojowego potrzebują dwu różnych gatunków roślin.
Gen. Chłapowski z pewnością nie zdawał sobie sprawy z wielorakich korzyści wynikających z zakładania zadrzewień śródpolnych. Nie mógł przewidzieć efektu cieplarnianego, rozwoju motoryzacji, zanieczyszczeń powietrza itp. Jego prekursorskie idee kształtowania krajobrazu wiejskiego mimo upływu prawie dwustu nic nie straciły na znaczeniu, a wręcz przeciwnie. Niedowiarkom i nie przekonanym bo i tacy zawsze się znajdą zalecany jest wyjazd do Turwi koło Kościana. Można tam na obszarze około 10 tys. ha podziwiać istniejący system zadrzewień, którego większa część pozostawiła do dziś-żywy ślad mądrości generała.
Sławomir Rajnik
Były długoletni pracownik Wdeckiego Parku Krajobrazowego, począwszy od stanowiska strażnika do Głównego Specjalisty ds. Ochrony Przyrody. Absolwent Technikum Leśnego w Tucholi i Wyższej Szkoły Ochrony Środowiska w Bydgoszczy. Swoją pasję do przyrody rozwijał jako pracownik Lasów Państwowych, Wdeckiego Parku Krajobrazowego, a obecnie specjalista w Wydziale Spraw Terenowych Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Bydgoszczy. Od kilku lat swoją wiedzą i refleksjami na temat szeroko pojętej przyrody, jej ochrony i gospodarki leśnej dzieli się z czytelnikami Magazynu Ogólnopolskiego ZAGRODA ukazującego się jako kwartalnik. Za naszą namową postanowił podzielić się dotychczasowymi artykułami z odwiedzającymi naszą stronę.